Từ bao đời, ngày tết mồng 3/3 đã
được Việt hoá hoàn toàn. Không mấy người Việt Nam, có biết hay có nhớ đến
sự tích ông Giới Tử Thôi, nhưng ai ai cũng nhớ đến ngày mồng 3/3 cũng có
mâm bánh trôi, bánh chay cúng Trời Phật, thành hoàng và gia tiên. Rồi
dân gian gọi luôn đó là ngày tết bánh trôi bánh chay, ngày tết ngọt ngào
và thơm tho nhất trong năm, khi đất trời thấm đẫm hương hoa, hương nắng
mới và hương gió mới.
Trong buổi đêm
ngày mồng 2/3 âm lịch, hoặc sớm hơn, có thể từ buổi chiều, người trong
các nhà đã lo ngâm đỗ, xay gạo. Cối đá xay tay tuy hơi chậm, lại nặng
nhọc, nhưng bột xay qua hai lần rất nhỏ và mướt. Nhà nào có nước giếng
khơi trong hay nước mưa hứng tàu cau để lắng qua bể lớn, mà đem xay bột
thì bột sẽ ngọt và thơm lắm đấy.
Có người đơn giản, vội vàng, không chịu tốn công xay bột nước,
thì ra chợ mua sẵn bột khô về nhào nước, ủ qua một vài tiếng cho mềm.
Nhưng mà hãn hữu lắm, bởi bột khô to cát, lại để qua hàng tháng trời, có
khi hơn thế, thì lấy đâu ra cái mịn mềm, mướt mát, thơm tho của bột
nước xay gạo mới. Tuy nhiên, gạo làm bánh trôi bánh chay dứt khoát phải
kén được thứ nếp cái hoa vàng, thứ gạo tròn hạt, đều tay, như các cụ
khoe là nếp đếm trăm được. Ngặt lắm mới phải vời tới tang nếp quýt, thế
mới có được hương thơm, sắc trắng cũng như độ dẻo mướt cho bánh. Còn đỗ
để làm nhân bánh, kén được giống đỗ tiêu hạt nhỏ nhưng thơm, được thứ đỗ
lòng hơi xanh xanh là hay nhất. Ðỗ được cho lên chõ hấp chín tơi, đem
giã mịn, xào với đường kính trắng làm nhân bánh chay. Lạng đường, lạng
đỗ thì tha hồ mà ngọt. Còn đường làm nhân bánh trôi phải chọn đường phên
Dương Liễu, Cát Quế gói trong những tấm lá chuối khô buộc rơm vàng, đem
ra chặt làm sáu, hay làm chín tuỳ theo nếp quen từng nhà. Mỗi viên nhỏ
sẽ làm nhân cho một chiếc bánh trôi.
Bột nếp xay sau khi
cho vào một chiếc túi vải thôi treo lên qua đêm, ít nhất cũng là qua 3 -
4 tiếng, bây giờ đã ráo nước. Bột được dỡ ra một chiếc mâm sạch, được
nhào lại cho nhuyễn. Bây giờ đã đến giờ nặn bánh và luộc bánh, thời khắc
đông vui, náo nhiệt nhất trong mỗi nhà. Nhân những lúc như thế này, bà
thường dạy cháu, mẹ thường dạy con cách bẻ bột, vào nhân, luộc bánh sao
cho vừa độ. Nồi nước luộc bánh đã sôi bùng, nhẹ tay lần lượt thả từng
chiếc bánh một chứ không thể tiện tay đổ ào cả mẻ. Vì sẽ làm nước trong
nồi lạnh đi đột ngột, dễ làm bở bột, vỡ bánh. Bánh chín vớt ra, được
ngâm ngay trong nước lã đun sôi để nguội cho săn mình trở lại. Khi vớt
bánh, bày bánh lên bát, lên đĩa, người nội trợ chấm thêm mấy hạt vừng
trắng rang thơm trên mặt bánh, như thể rắc thêm lên bầu trời trong vắt
những vì sao lấp lánh. Thế rồi, người ta chan vào bát bánh chay một chút
chè đường quấy với bột đao hay bột sắn dây ướp hoa bưởi. Rồi tuỳ theo
từng nhà, sẽ rắc thêm vài sợi dừa nạo nhỏ, hoặc dăm hạt đỗ xanh thổi
chín mà còn nguyên hình hoa cau. Thế là bát bánh nom tựa như một đoá hoa
cánh trắng, nhuỵ vàng được bao bọc trong một làn sương huyền ảo, mơ
màng.